رازگشایی از بائوباب، درخت وارونه‌ای که از آفریقا تا استرالیا شنا کرد
تحقیقات جدید حکایت از آن دارد که درختان وارونه از ماداگاسکار سرچشمه گرفته‌اند و با سوارشدن بر جریان‌های اقیانوسی به سرزمین‌های اصلی آفریقا و استرالیا رسیده‌اند.
به گزارش دنده6 : درخت‌های بائوباب یکی از جذاب‌ترین گونه‌های درختی روی زمین هستند که بخشی از این جذابیت به خاطر ظاهر غیرمعمول‌شان است.
تنه‌های ضخیم این درختان نسبت به تاج‌هایشان بزرگ‌تر است و به همین خاطر به آن‌ها لقب “درخت‌های وارونه” داده شده است. این درختان زیبا و استثنایی می‌توانند هزاران سال زندگی کنند و جایگاه برجسته‌ای در سنت‌های فرهنگی و آثار هنری دارند.
در این میان و با وجود روایت و ابهامات متعدد، منشأ پیدایش این درختان همچنان مبهم است. سال‌هاست که دانشمندان به این موضوع می‌پردازند که چگونه بائوباب‌ها در مکان‌هایی که ریشه می‌دوانند، رشد می‌کنند. هشت گونه از این درخت در سراسر جهان وجود دارد و نحوه پراکندگی آن‌ها نیز مانند ظاهر خود درختان، غیرعادی است: یک‌گونه در بخش عمده‌ای از سرزمین اصلی آفریقا وجود دارد، ۶ گونه در ماداگاسکار یافت می‌شود و یک‌گونه دیگر هم هزاران کیلومتر دورتر، در شمال غربی استرالیا وجود دارد.
منشأ درختان بائوباب کجاست؟
اصلی‌ترین فرضیه مطرح‌شده آن است که منشأ این درختان از سرزمین اصلی آفریقاست؛ اما نتایج یافته‌های منتشرشده در مجله نیچر داستان متفاوتی را بیان می‌کند. در این مقاله به این نکته اشاره شده است که به‌احتمال قریب‌به‌یقین، درختان بائوباب ابتدا در ماداگاسکار فرگشت یافته‌اند، در همان‌جا گونه‌های متفاوتی از این درخت پرورش یافته و تدریجاً دو گونه متفاوت، سفرهای اقیانوسی طولانی را به سمت مقاصد دوردست آغاز کرده‌اند.
تائو وان، گیاه‌شناس باغ گیاه‌شناسی ووهان در آکادمی علوم چین و نویسنده این مطالعه گفته: «ماداگاسکار، آزمایشگاه طبیعی شگفت‌انگیزی است. برخی از داستان‌های جغرافیایی بسیار خاص در این جزیره به تنوع گونه‌های بائوباب کمک کرده است.»
دکتر وان و همکارانش توالی ژنوم هر هشت گونه درختان بائوباب را استخراج کردند و با بهره‌گیری از داده‌های به‌دست‌آمده برای درک نحوه فرگشت آن‌ها به بررسی عوامل اکولوژیکی پرداختند که بر توزیع بائوباب‌ها در اطراف ماداگاسکار تأثیرگذار بود.
نتایج این بررسی حکایت از آن دارد که به‌احتمال‌زیاد، جد مشترک بائوباب‌ها حدود ۲۱ میلیون سال پیش در ماداگاسکار پدید آمده و رقابت با سایر گیاهان و عواملی مانند ارتفاع، دما، بارندگی و فعالیت‌های آتش‌فشانی باعث شده است تا گونه‌های جدید بائوباب در سراسر ماداگاسکار ظهور کنند؛ چراکه در طول دوره‌های مختلف یخبندان، شاهد نوسان سطح دریاها بوده‌ایم.
گرده‌افشانی توسط حیوانات
دراین بین، احتمالاً ارتباط متقابلی بین این درختان با جانورانی به نام لمورها که به‌عنوان گرده‌افشان عمل می‌کردند، وجود داشته است؛ حیوانات نسبتاً بزرگ‌تری مثل خفاش‌های میوه‌خوار و گالاگوها هم در آفریقا برای بهره‌گیری از شهد گل‌های بائوباب، به سراغ این درختان می‌رفتند.
اندرو لیچ، متخصص ژنتیک گیاهی دانشگاه کوئین مری لندن و نویسنده این مطالعه گفت: «یکی از نوآوری‌های تکاملی بائوباب‌ها، استفاده از حیوانات بزرگ قندخوار بود که کار غیرمعمولی به نظر می‌رسد.»
حدود ۱۲ میلیون سال پیش، دو گونه از بائوباب‌های ماداگاسکار به سرزمین اصلی آفریقا و استرالیا رسیدند و در آن‌ها به درختان منحصربه‌فردی تبدیل شدند که هنوز هم در این مناطق رشد می‌کنند.
سفر دریایی طولانی
این‌طور به نظر می‌رسد که چندین دانه درخت بائوباب به‌احتمال زیاد، به نحوی عازم سفری طولانی شده‌اند و همراه با جریانی در چرخاب اقیانوس هند که بین استرالیا و جنوب آسیا و سواحل شرقی آفریقا پادساعتگرد می‌چرخد، به این مناطق رسیده‌اند. به گفته دکتر لیچ، این الگوی شگفت‌انگیزی به نظر می‌رسد.
پاملا سولتیس، گیاه‌شناس دانشگاه فلوریدا دراین‌باره گفت: «بائوباب‌ها درختان شگفت‌انگیزی هستند؛ من از خواندن این مقاله هیجان‌زده شدم. این تحقیق، دیدگاه‌های جدیدی را در مورد روند تکامل درختان بائوباب ارائه می‌دهد.»
نگرانی‌های موجود
در این مقاله، علاوه بر تکمیل تکه‌های گمشده پازل فرگشتی درختان بائوباب، نگرانی‌هایی درباره حفاظت از آن‌ها نیز بیان شده است. طبق تحقیقات انجام‌شده، دو گونه از گونه‌های بائوباب ماداگاسکار، تنوع ژنتیکی نگران‌کننده‌ای دارند و به نظر می‌رسد که احتمالاً انعطاف‌پذیری لازم برای سازگاری با تغییرات آب‌وهوایی را ندارند. گونه سوم هم به دلیل آمیختگی با گونه‌ای گسترده‌تر، درخطر انقراض قرار گرفته است.
این سه گونه قبل‌تر هم در فهرست قرمز اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت، به‌عنوان گونه‌های در معرض خطر انقراض قرار گرفته بودند.
ایلیا لیچ، متخصص ژنتیک گیاهی در باغ گیاه‌شناسی سلطنتی کیو و یکی از نویسندگان این مقاله گفت: «یافته‌های ژنتیکی جدید حکایت از آن دارد که وضعیت حفاظت از این گونه‌ها باید مجدداً مورد ارزیابی قرار بگیرد و حتی شاید لازم باشد که درباره سطح تهدیداتی که این گونه‌ها را تهدید می‌کنند تجدیدنظر شود.»
هر شش گونه بائوباب ماداگاسکار تحت تأثیر موج انقراض مداومی هستند که در ۲۵۰۰ سال گذشته در این کشور آغاز شده است. به گفته محققان، بائوباب‌ها اکثراً با فعالیت‌های انسانی تهدید می‌شوند.
از سوی دیگر، شکار بی‌رویه چندین گونه از لمورهای غول‌پیکر که ابعاد برخی از آن‌ها به‌اندازه گوریل می‌رسیده و تا پیش از این در تکثیر این درختان نقش مؤثری داشته و دانه‌های آن‌ها را پخش می‌کردند، در طول هزار سال اخیر، نسل این موجودات را تا آستانه انقراض پیش برده و از سوی دیگر، تقریباً تمام زمین‌های جنگلی که زیستگاه بائوباب‌های ماداگاسکار بودند، در دهه‌های اخیر به دلیل توسعه شهری، از بین رفته‌اند.
دکتر لیچ در ادامه به این نکته اشاره کرد که هرچند بسیاری از گونه‌ها در طول تاریخ به شکلی طبیعی ظهور کرده و سپس منقرض می‌شوند؛ اما این روند با مداخله انسان تشدید می‌شود.
