چرا روغن تصفیه به پیشرانه آسیب می زند ؟

نویسنده :مهندس علیرضا داوودی
تصفیه‌شدن همیشه باعث بهبود خواص و یکرنگ‌شدن هر چیزی می‌شود. آب وقتی تصفیه می‌شود، بسیاری از ناخالصی‌ها و املاح آن گرفته می‌شود و کیفیت بالاتری پیدا می‌کند. در هر گروه و سازمانی که تصفیه‌سازی صورت می‌گیرد، نتایج مثبت کار و یکدست بودن اعضا بسیار بیشتر می‌شود. اما آیا تصفیه‌شدن، همیشه باعث این نتایج مفید و خوب می‌شود؟! شاید زیاد شنیده باشید که روغن تصفیه‌شده، برای خودرو‌ها چندان خوب نیست و همه افراد، از استفاده از آنها دوری می‌کنند. اما چرا روغنی که چندین عملیات پاک‌سازی و تصفیه‌سازی روی آن صورت می‌گیرد، چندان کیفیت بالایی ندارد و مناسب استفاده در همه خودرو‌ها نیست؟ این بحث یکی از مباحث مهم در مهندسی مکانیک است که در مبحث روانکاری قطعات درون خودرو، اهمیت پیدا کرده است.

ابتدا باید اشاره کنیم که روغن‌ها در 2 مرحله تصفیه می‌شوند تا ناخالصی‌ها و ترکیبات ناهماهنگ با آنها، از روغن حذف شوند. روغنی که در مرحله اول به دست می‌آید به نام روغن تصفیه اول معروف است که در ساخت روغن‌های صنعتی و روغن موتور و سایر روانکار‌ها مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما روغنی که از تصفیه روغن‌های کارکرده و روغن سوخته‌ها به دست می‌آید به نام روغن تصفیه دوم است. این روغن اگر به شکل اصولی جمع‌آوری شده باشد و به روش‌های مدرن تصفیه شود، می‌تواند در ساخت دوباره یک روغن با‌کیفیت، مورد استفاده قرار بگیرد. اما به دلایلی مثل هزینه بالای تصفیه روغن‌های کارکرده و از همه مهم‌تر مخلوط شدن انواع روانکار‌ها با هم هنگام جمع‌آوری، این روغن‌ها کارایی خوبی نخواهند داشت.
در همایشی علمی که به همین مبحث می‌پرداخت، به چند مشکل عمده این روغن‌ها و همچنین طرز تهیه و تصفیه آنها که نه در پالایشگاه‌های بزرگ، بلکه در تصفیه‌خانه‌های کوچک و نه‌چندان پیشرفته موجود در کشورمان انجام می‌شود، پرداخته شد که دانستن آنها می‌تواند مفید باشد.
از بزرگ‌ترین مشکلاتی که درباره این روغن‌ها به وجود می‌آید، در اولین مرحله یعنی مرحله جمع‌آوری و ذخیره‌سازی آنها رخ می‌دهد. روغن‌های کارکرده یا اصطلاحا همان روغن سوخته را از تعمیرگاه‌ها و مراکز تعویض روغن جمع‌آوری می‌کنند. در این مکان‌ها، معمولا انواع روغن‌ها با کیفیت و گرانروی‌های مختلف با هم مخلوط می‌شوند. ضمن اینکه ممکن است روغن‌های مخصوص برای خودرو‌های دیزلی و بنزینی نیز با هم مخلوط شوند. از همه مهم‌تر اینکه سایر روانکار‌ها و حتی گریس‌ها نیز ممکن است در این مراکز با روغن‌ها ترکیب شوند، چراکه حین بازدید قسمت‌های مختلف خودرو، گریس‌های اضافی به همان ظرف روغن سوخته نیز برگشت داده می‌شوند.
واسکازین‌ها و حتی آب نیز ممکن است به این ترکیبات راه پیدا کنند و حتی دیده شده که برخی از این مراکز به روغن سوخته‌های خود، گازوئیل نیز اضافه می‌کنند! حتی ممکن است برخی از این مایعات که باهم ترکیب شده‌اند و در یک محل جمع‌آوری می‌شوند، دارای خواص متضادی با هم نیز باشند.
برای مثال، یکی از راه‌های پاک کردن اثرات روانکار‌های با گرانروی بالا، استفاده از همان گازوئیلی است که برخی از تعویض‌روغنی‌ها برای افزایش میزان روغن سوخته خود هنگام فروش، به بشکه‌های خود اضافه می‌کنند و بدون هیچ علامت و نشانه‌ای وارد تانکر خودرو‌های مخصوص جمع‌آوری می‌شود. در حال حاضر راهی برای جداسازی این ترکیبات از هم در هنگام تصفیه وجود ندارد.

یکی از سیالاتی که در ترکیبات روغن سوخته‌ها وجود دارد، آب است. این مایع به دلایل مختلفی درون این ترکیبات حاضر می‌شود و می‌تواند کیفیت روغن را به شدت تحت تاثیر قرار دهد. پس باید راهی برای حذف آن پیدا کرد. گرم‌کردن، راهی است که در بسیاری از صنایع برای حذف آب از ترکیبات موجود استفاده می‌شود.
گرم‌کردن روغن به مقدار زیاد، باعث می‌شود تا آب موجود در آن بخار شود و از مخلوط روغن‌ها خارج شود.
اما داغ‌کردن روغن باعث می‌شود تا روغن اکسید شود و در نتیجه ترکیبات جانبی آن که به ترکیبات صمغی معروف هستند، نمود و اثر بیشتری پیدا کنند که باعث پایین آمدن خواص روانکاری خواهد شد.
در واقع خود روغن نیز درون موتور خودرو، بر اثر کارکرد و افزایش دما، خاصیت روانکاری خود را از دست می‌دهد و باعث می‌شود تا در طول زمان نیاز به تعویض پیدا کند.
در واقع گرما تا میزان مشخصی باعث کاهش گرانروی و در نتیجه بهبود روانکاری خواهد شد اما زیاد شدن دما اثر منفی بر کارایی روغن و ترکیبات آن خواهد داشت.

روغن‌های کارکرده و روغن‌سوخته‌ها، درون موتور‌ها و بخش‌های دیگر خودرو‌ها مشغول به‌کار بوده‌اند. یکی از وظایف روغن، کمک به تمیز بودن درون موتور‌هاست؛ به این معنی که براده‌ها فلزی که حین سایش قطعات از آنها جدا می‌شود، درون روغن قرار می‌گیرند تا از ورود به قسمت‌های دیگر و ماندن در بین قطعات و در نتیجه خراب شدن آنها جلوگیری شود. این قطعات باید از روغن‌های سوخته حین عملیات تصفیه جدا شوند. یکی از این روش‌ها این است که روغن کارکرده را در نزدیکی با اسید‌های غلیظ معدنی قرار دهند. این کار باعث می‌شود تا روغن شدیدا اسیدی شود که بسیار مضر خواهد بود و بدتر از همه اینکه معمولا راهی برای جلوگیری از این اتفاق و برگشت روغن به حالت قبلی وجود ندارد و یا حداقل در کشورمان اجرایی نیست. اسیدی‌شدن روغن می‌تواند باعث سایش و خورندگی در مجاری روغن‌کاری شود. در واقع هنگامی که روغن درون خودرو نیز به مدت زیادی مشغول به کار می‌شود و یا در اثر خواب خودرو، روغن مدت زیادی درون آن می‌ماند، باز هم روغن خاصیت اسیدی پیدا می‌کند که اثر منفی بالایی روی کارکرد آن خواهد گذاشت.

یکی از مهم‌ترین نکاتی که همگان حتی افراد غیر فنی به آن دقت می‌کنند، رنگ روغنی است که استفاده می‌کنند؛ چراکه رنگ روغن باید شفاف و عسلی مایل به سبز باشد تا در نظر افراد غیر عادی جلوه نکند.
روغنی که با این روش‌ها به دست می‌آید و تصفیه می‌شود، دارای خواص ویژه‌ای می‌شود. برای مثال، رنگ آن شبیه به روغن‌های دیگر نیست و باید برای رنگش فکری کرد. پس آن را از خاک‌های رنگبر عبور می‌دهند تا رنگ تیره آن به صورت شفاف و زرد مایل به سبز باشد که حداقل از نظر دیداری توسط افراد مردود نشود.
این روغن‌ها معمولا چون دارای کیفیت پایینی هستند، روی بسته‌بندی آنها عنوان API SA و یا API SB دیده می‌شود که نشان‌دهنده کیفیت پایین آنهاست. در واقع روغن‌ها با فاکتور API از نظر کیفی و کارایی رده‌بندی می‌شوند که از SA شروع شده و امروزه به SN رسیده است. در اصل روغن‌های ابتدایی یعنی SA و SB برای خودرو‌های قبل از دهه 40 میلادی مناسب بوده‌اند و طبق گفته‌های انستیتو مواد نفتی آمریکا که اختصارا API نامیده می‌شود، استفاده از آنها به دلیل نداشتن مواد افزودنی به روغن که باعث افزایش کارایی و کیفیت آن می‌شود، می‌تواند خسارت‌هایی به موتور و دیگر بخش‌های خودرو بزند. همچنین این روغن‌ها به عنوان روغن‌های مینرال 40 و 50 نیز ممکن است فروخته شوند که دارای گرانروی و غلظت زیادی هستند و معمولا با گازوئیل در کارگاه‌های تصفیه‌سازی، رقیق می‌شوند!
روغن‌های 40 و 50 معمولا برای موتور‌سیکلت‌های دو‌زمانه قدیمی مورد استفاده قرار می‌گرفت و امروزه کمتر می‌توان استفاده از آنها را برای خودرو‌ها دید. البته دیده می‌شود که از این روغن‌ها در خودرو‌هایی که دارای روغن‌سوزی هستند و یا شدت بخار شدن روغن در آنها زیاد‌تر است، استفاده می‌شود که دلیلی اصلی آن نیز همان گرانروی و غلظت بالای این روغن‌هاست.
البته استفاده از این روغن‌ها در وسایلی مثل موتور‌های برق، اره برقی‌ها، موتور‌های دو‌زمانه قدیمی و… که تکنولوژی و پیچیدگی فنی آنها بالا نیست، چندان منعی ندارد.
یک عامل بسیار وسوسه‌کننده برای استفاده از این روغن‌ها، قیمت پایین‌تر آنهاست که دلیل آن هم، کم بودن عملیات‌های پاکسازی و تصفیه انجام شده ‌روی آنهاست. ضمن اینکه چون غلظت و گرانروی بالایی دارند، از نظر افراد این روغن‌ها می‌توانند کارایی بهتری داشته باشند که چندان درست نیست. همه این عوامل باعث می‌شوند تا هنوز هم این روغن‌ها در بازار فروش وجود داشته باشند و چه بسا با بسته‌بندی‌های زیبا و حتی مشابه با مارک‌های اصلی، به عنوان روغن تقلبی وارد چرخه فروش شوند و آسیب‌های زیادی به خودرو‌ها وارد کنند. این روغن‌ها دارای خاصیت اسیدی بالایی هستند و ضمن اینکه مواد افزودنی مجازی که به روغن‌ها اضافه می‌شود تا خواص دوده‌زدایی، روانکاری، چسبندگی، مقاومت در برابر بخار شدن و کاویتاسیون و… آنها بالا برود، در این روغن‌ها وجود ندارند و نمی‌توانند به خوبی وظیفه روانکاری و روغن‌کاری را انجام دهند. اما باید به چند نکته در آخر نیز اشاره کنیم که از طرفی نمی‌توان روغن‌های سوخته را که به عنوان یک ثروت ملی محسوب می‌شوند، در طبیعت رها کرد که هم باعث نابودی طبیعت و محیط زیست می‌شود و هم هدر رفت آنها باعث از دست رفتن سرمایه‌های گرانبهایی می‌شود. ضمن اینکه این روغن‌ها در پالایشگاه‌های پیشرفته می‌تواند به روغن‌های باکیفیت و خوبی تبدیل شوند که از نظر کیفی تفاوتی با روغن‌های تصفیه اول نداشته باشند. استفاده از روغن‌های سوخته در چرخه بازیافت باعث می‌شود تا استفاده از نفت خام برای تولید روغن موتور‌ها کاهش چشمگیری پیدا کند. ضمن اینکه از این روغن‌ها برای تولید انرژی نیز می‌توان استفاده کرد.